دولت هوشمند

در مقالات پیشین  به بررسی دولت الکترونیک و جایگاه دولت هوشمند در آن پرداختیم، در این مقاله قصد داریم به سطح بعدی دولت الکترونیک، یعنی دولت هوشمند بپردازیم. جهت آشنایی با مفهوم دولت هوشمند نخست به ارائه چند تعریف از این مفهوم می‌پردازیم.

در صورت تمایل مقاله تفاوت دولت الکترونیک و دولت هوشمند را مطالعه نمایید.

در تعریفی که موسسه گارتنر از دولت هوشمند ارائه کرده است، آن را دولتی می‌داند که فناوری اطلاعاتی، ارتباطی و عملیاتی را برای برنامه‌ریزی، مدیریت و عملیات میان حوزه‌های مختلف، حوزه‌های فرایندی و قلمرو قدرت برای ایجاد ارزش عمومی پایدار یکپارچه می‌کند.

موسسه آی‌دی‌سی در تعریف خود از دولت هوشمند اذعان نموده است که در واقع دولت هوشمند، به پیاده‌سازی مجموعه‌ای از فرایندهای کسب‌وکار با استفاده از قابلیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌پردازد تا اجازه جریان پیدا کردن سریع اطلاعات را میان سازمان‌های مختلف دولتی بدهد و برنامه‌هایی را برای ارائه خدمات با کیفیت بالا به شهروندان اجرا می‌نماید. برای تبدیل شدن به دولت هوشمند، دولت‌ها باید به نیاز شهروندان خود آگاه باشند و بدانند که ترجیحات ارتباطی شهروندان چیست تا بتوانند بهتر با آنها ارتباط برقرار کنند.

به عقیده اوولی و همکارانش، دولت هوشمند عبارت است از پیاده‌سازی مجموعه‌ای از فرایندهای کسب‌وکار و استفاده از قابلیت‌های فناوری اطلاعات که اجازه جریان اطلاعات را میان سازمان‌های دولتی می‌دهد. دولت هوشمند به مردم این  فرصت را می‌دهد تا امکان دریافت خدمات، مشارکت و ارتباط را در همه وقت، همه جا و با هر نوع سازمانی از طریق یکپارچگی و همگرایی فناوری‌های اطلاعات داشته باشند.

برخی از عناصر دولت هوشمند عبارت‌اند از گشودگی و تصمیم‌گیری، تسهیم و کاربرد باز اطلاعات، مشارکت و همکاری ذینفعان بهبود عملیات و خدمات دولت و در کنار همه اینها استفاده از فناوری‌های هوشمند به عنوان تسهیل‌کننده نوآوری، پایداری و رقابت‌پذیری.

از ویژگی‌های دولت هوشمند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بهینه‌سازی  و اتوماسیون فرایندهای کسب‌وکار، پایش عملیات و کاهش هزینه‌های ارائه خدمات
• استفاده از داده‌های همه سازمان‌ها و پیش‌بینی نیازهای شهر و شهروندان از طریق انجام تحلیل‌های آینده‌نگر
• اخذ مشارکت شهروندان از طریق وب و رسانه‌های اجتماعی
• برقراری ارتباط با سیستم‌ها و سازمان‌های خارجی جهت حداکثر کردن کارایی و تسهیم اطلاعات
• استفاده از استانداردهای باز برای بهبود یکپارچگی و تعامل‌پذیری

مدل بلوغ آی دی سی

موسسه آی‌دی‌سی، مدل 4 مرحله‌ای برای بلوغ دولت هوشمند ارائه نموده است که مرحله اول آن در دسترس بودن اطلاعات، مرحله دوم، اطلاعات معنادار، مرحله سوم کنش هدفمند و مرحله چهارم دولت هوشمند می‌باشد که ویژگی‌های هر مرحله را از نظر سه بعد مشارکت شهروندان، شفافیت اطلاعات و همکاری جهت ارائه خدمات به شهروندان در این مدل مشخص کرده است.

مبانی استقرار و توسعه دولت هوشمند

چهار مؤلفه اصلی در تبدیل دولت الکترونیک به دولت هوشمند و استقرار و توسعه آن دخیل هستند که این مؤلفه‌ها عبارت‌اند از:

• تعامل هوشمند (مشارکت و همکاری، رسانه‌های اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی)
• مدیریت هوشمند (شفافیت، مسئولیت‌پذیری و بودجه)
• امنیت هوشمند و
• زیرساخت هوشمند (ارتباطات با سرعت بالا، ترافیک و شبکه برق)

پنجره ملی خدمات دولت هوشمند

از تعاریف ملموسی که در رابطه با دولت هوشمند در ایران مطرح شده است، می‌توان حذف تصمیمات انسانی و ارائه خدمات مبتنی بر داده‌ها را عنوان کرد. برای رسیدن به دولت هوشمند باید پایگاه‌های داده دستگاه‌ها به هم متصل شوند و به‌جای اینکه روزها، هفته‌ها و حتی ماه‌ها وقت مردم تلف شود، تصمیمات به‌سرعت بر مبنای اطلاعات واقعی گرفته و خدمات ارائه شوند. با توجه به تجربه راه‌اندازی خدمت هوشمند احراز هویت آنلاین در گذشته، شاه‌بیت دولت هوشمند ارائه خدمات مبتنی بر داده‌ها است و مداخلات انسانی باید به حداقل برسد و با افزایش کیفیت خدمات ارائه شده در هر ساعت از شبانه روز مردم شرایط دسترسی آسان را داشته باشند.

سؤالی که مطرح است این است که چرا اجرای مناسب دولت هوشمند در ایران طبق برنامه‌ریزی‌ها پیش نرفته است. از دلایل کندی توسعه دولت هوشمند می توانیم به نبود ساختار سازمانی مناسب، عدم آمادگی سازمان‌ها، کمبود نیروی انسانی متخصص، قرار نگرفتن در اولویت مدیران دستگاه‌ها، نگاه سنتی و مقاومت‌های موجود و عدم تعامل دستگاه‌ها برای ارائه داده‌ها به یکدیگر  اشاره کنیم.

از اقدامات مهمی که وزیر فناوری اطلاعات برای تسریع در اجرای دولت هوشمند به آن پرداخته است، راه‌اندازی پنجره ملی خدمات دولت هوشمند است. بر اساس قانون بودجه سال 1401، تمام دستگاه‌های اجرایی باید پنجره واحد خدمات خود را تا شهریور 1401راه‌اندازی کرده و در حال ارائه یک‌سوم خدمات خود در این پنجره واحد باشند.

هدف از پنجره ملی خدمات دولت هوشمند یا همان درگاه ملی خدمات دولت هوشمند، استانداردسازی فعالیت‌های دولت و حرکت به سمت معماری سرویس‌گرا و خدمت محور است. وقتی خدمات استاندارد می‌شود، اولین نکته‌ای که اتفاق می‌افتد این است که شفافیت در اطلاع‌رسانی و دسترسی به خدمات صورت می‌گیرد، یعنی مردم با دسترسی به این خدمات مسیر اخذ خدمات را شناسایی می‌کنند و همچنین دسترسی به خدمات الکترونیک نیز حاصل می‌شود. از اقدامات مهم  دیگر پنجره واحد این است که همه دستگاه‌ها می‌توانند به راحتی به این پنجره واحد متصل شوند و مردم با یک بار احراز هویت به تمام خدمات الکترونیکی دولت دسترسی خواهند داشت.

اتصال دستگاه‌ها به پنجره ملی خدمات

در راستای دستیابی به هدف ارائه خدمات دولت به صورت هوشمند، دولت سیزدهم با اندیشیدن تدابیر لازم، گام‌های بلندی برداشته و آن را به یک تکلیف قانونی برای همه دستگاه‌های اجرایی تبدیل کرده است. بر اساس قانون بودجه امسال، همه دستگاه‌های اجرایی کشور که دارای خدمات عمومی هستند، مکلف شده‌اند که انجام سه فعالیت را در اولویت کارهای خود قرار دهند:

1. پنجره واحد خدمات هوشمند خود را راه‌اندازی کنند تا مردم از مراجعه به سامانه‌های متعدد آنها خودداری کنند.
2. حداقل یک سوم از خدمات پرکاربرد خود را به صورت هوشمند از طریق پنجره واحد خود ارائه دهند.
3. پنجره خدمات خود را به «پنجره ملی خدمات دولت هوشمند» که توسط وزارت ارتباطات تا دی ماه سال جاری راه‌اندازی می‌شود، متصل کنند.

دولت هوشمند، عدالت و اعتماد

دولت هوشمند و مردم با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌توانند به نحو مؤثرتری با همکاری با یکدیگر عمل کنند و دولت‌ها مشکلات را به طور مؤثرتر از میان برداشته و به ایجاد رفاه و آسایش بپردازند. فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند به عنوان ابزاری کارآمد در توانمندسازی دولت هوشمند محسوب شود و دولت‌ها با استفاده از این ابزار می‌توانند با شفافیت فعالیت نمایند که این امر خود مسئولیت پذیری و قدرت پاسخگویی آن‌ها را افزایش داده و در نهایت باعث ایجاد عدالت، اعتماد، کارایی و اثربخشی دولت‌ها خواهد شد.

اداره دولت هوشمند به شدت تحت تأثیر ابعاد گوناگون عدالت و اعتماد اجتماعی قرار می‌گیرد. دولت هوشمند از طریق اثرگذاری بر نهادهای اولیه جامعه, تأثیر شگرفی بر مراتب توانمندی عمومی بر جای می‌گذارد؛ ضمن اینکه با توسعه فناوری اطلاعات, ارتباطات از راه دور, جایگزین تعاملات رودررو می‌شود و مبانی شکل‌گیری احساس اعتماد در انسان و جامعه انسانی دچار تحولاتی اساسی می‌گردد. با توسعه فناوری جدید, امکان اعتماد از راه دور فراهم شده, فاصله دولت‌ها و ملت‌ها نیز کاهش می‌یابد.

اصلی‌ترین ابزار برای تحقق عدالت اجتماعی در کشور، هوشمند سازی می‌باشد. حال اگر بخواهیم عدالت اقتصادی، اجتماعی و صرفه‌جویی و شفافیت را برقرار و محقق کرده و همچنین با فساد مبارزه کنیم، باید جدی‌تر به دنبال تحقق دولت هوشمند باشیم.