الزامات حقوقی و قوانین بالادستی گذرگاه خدمات دولت

سیاست‌های کلی نظام اداری_ابلاغی مقام معظم رهبری، احکامی مرتبط با تحقق دولت الکترونیکی دارد. مطابق با سیاست‌های کلی نظام اداری می‌توان اهداف توسعه دولت هوشمند را در ایران به صورت زیر برشمرد:

• چابک سازی، متناسب‌سازی و منطقی ساختن تشکیلات نظام اداری (بند «10»)
• انعطاف‌پذیری و عدم تمرکز اداری و سازمانی با رویکرد افزایش اثربخشی، سرعت و کیفیت خدمات کشوری (بند «11»)
• ارائه مطلوب خدمات عمومی (بند «15»)
• شفاف‌سازی و آگاهی‌بخشی نسبت به حقوق و تکالیف متقابل مردم و نظام اداری با تأکید بر دسترسی آسان و ضابطه‌مند مردم به اطلاعات صحیح (بند «18»)
• جذب و استفاده از ظرفيت‌های مردمی در نظام اداری (بند «19»)
• اجتناب از برخورد سليقه‌ای و فردی در كليه فعاليت‌ها (بند «20»)
• ارتقای سلامت نظام اداری (بند «24»)
• كارآمدسازی و هماهنگی ساختارها و شيوه‌های نظارت و كنترل در نظام اداری و یكپارچه‌سازی اطلاعات (بند «25»)
• بهبود مستمر به منظور پویایی نظام اداری (بند «26»)

طبق قانون، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، دستگاه تخصصی توسعه زیرساخت‌های دولت الکترونیکی و دولت هوشمند در کشور محسوب می‌شود. همانطور که در اسناد بالادستی و قوانین مرتبط با توسعه دولت الکترونیکی و دولت هوشمند مشاهده می‌شود، در قانون برنامه ششم توسعه، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و قوه قضائیه بیشترین تکالیف مربوط به توسعه دولت الکترونیکی را برعهده دارند.

همچنین، قوانین و مقررات شیوه کارآمد سازی و هماهنگی ساختارها و شیوه‌های نظارت و کنترل در نظام اداری و یکپارچه‌سازی اطلاعات را بین همه قوا مشخص کرده‌اند. قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1400 – 1396)، قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور و قوانین بودجه سنواتی ازجمله این قوانین هستند.

در روند توسعه دولت الکترونیک در کشور، نیاز به تبادل اطلاعات بین دستگاه‌های اجرایی و دریافت خدمات از پایگاه‌های اطلاعاتی پایه در کشور وجود دارد. در مراحل اولیه، ارائه خدمات بین دستگاه‌های اجرایی به‌صورت مستقیم انجام می‌شد. لیکن با گسترش خدمات دولت الکترونیکی و افزایش دستگاه‌های متقاضی جهت دریافت خدمات، نیاز به ایجاد بستری که بتواند خدمات مورد نیاز همه متقاضیان را به‌صورت استاندارد پوشش دهد مورد توجه قرار گرفت. بر همین اساس ماده 46 قانون برنامه پنجم توسعه کلیه دستگاه‌های اجرایی را مکلف به تبادل و به اشتراک‌گذاری رایگان اطلاعات نمود و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مسئول ایجاد زیرساخت مورد نیاز گردید. پس از آن تبصره 2 بند ث ماده 67 قانون برنامه ششم توسعه مصوب شد که طی آن، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را موظف نمود تا سال دوم اجرای قانون برنامه، تمام زیرساخت‌های لازم برای تعامل اطلاعاتی بین دستگاه‌های اجرایی بر بستر شبکه ملی اطلاعات، صرفاً از طریق مرکز ملی تبادل اطلاعات (NIX) و با استانداردهای فنی مصوب وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را فراهم کند. همچنین آیین‌نامه اجرایی احصای کلیه استعلامات و ایجاد نظام استانداردسازی تبادل اطلاعات بین دستگاهی ابلاغ شد (مصوب جلسه شماره 54 مورخ ۹۷/۹/۲۴ شورای عالی فضای مجازی). این مصوبه بر انجام کلیه تبادل اطلاعات و استعلامات صرفاً از طریق مرکز ملی تبادل اطلاعات تأکید می‌نماید.

با عنایت به تکالیف مقرر در قوانین فوق و با هدف یکپارچه‌سازی و تسریع در ارائه خدمات، معماری تبادل اطلاعات بین دستگاه‌های اجرایی مبتنی بر «وب‌سرویس» مصوب شده و بستر نرم‌افزاری تبادل اطلاعات بین خدمت دهندگان و خدمت گیرندگان که طی سال‌های گذشته به صورت پایلوت راه‌اندازی شده بود، به عنوان گذرگاه خدمات دولت الکترونیک (GSB) مورد بهره‌برداری قرار گرفت. (GSB مخفف Government Services Bus می‌باشد). به منظور اتصال کلیه دستگاه‌های اجرایی به گذرگاه GSB و با توجه به بند 4-5-2 “شبکه‌های اختصاصی امن و ارتباطات دستگاه‌ها” از سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات مصوب جلسه سی و پنجم مورخ 20/9/95 شورای عالی فضای مجازی، توسعه شبکه‌ای بین دستگاهی با استفاده از خدمات تأمین کنندگان بسترهای ارتباطی، که یکی  از الزامات مهم آن منفصل بودن از اینترنت می‌باشد، در دستور کار قرار گرفت.

همچنین به منظور اتصال کلیه دستگاه‌های اجرایی به گذرگاه GSB و با توجه به بند 4-5-2 “شبکه‌های اختصاصی امن و ارتباطات دستگاه‌ها” از سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات مصوب جلسه سی و پنجم مورخ 20/9/95 شورای عالی فضای مجازی، توسعه شبکه‌ای بین دستگاهی با استفاده از خدمات تأمین کنندگان بسترهای ارتباطی که یکی  از الزامات مهم آن، منفصل بودن از اینترنت می‌باشد، در دستور کار قرار گرفت.

روش‌های اتصال به GSB

با توجه به ضرورت رعایت ملاحظات امنیتی و تبادل خدمات در بستری امن و اختصاصی بین دستگاه‌های اجرایی، گذرگاه   GSB در شبکه‌ای جداگانه و منفصل از اینترنت مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. کلیه خدمت دهندگان و خدمت گیرندگان نیز می‌توانند با یکی از سه روش زیر به گذرگاه GSB متصل شوند. لازم به ذکر است، شبکه اختصاصی متقاضی نیز در هیچ نقطه‌ای به طور مستقیم یا غیرمسقیم به شبکه‌های ناامن از جمله اینترنت نباید متصل باشد:

• اتصال از طریق ستاد مرکزی دستگاه: در این روش هر یک از دستگاه‌های اجرایی استانی و یا زیرمجموعه، پس از اتصال به شبکه اختصاصی دستگاه مرکزی و با هماهنگی واحد فناوری اطلاعات ستاد مرکزی دستگاه، می‌تواند از خدمات مرکز ملی تبادل اطلاعات استفاده نماید.
• اتصال از طریق شبکه دولت (شبکه مرکز IT نهاد ریاست جمهوری): دستگاه‌های اجرایی زیرمجموعه و یا استانی پس از اتصال به شبکه دولت و با انجام هماهنگی‌های لازم با مرکز ارتباطات و فناوری اطلاعات نهاد ریاست جمهوری می‌توانند از خدمات مرکز ملی تبادل اطلاعات استفاده نمایند.
• اتصال مستقیم به مرکز ملی تبادل اطلاعات (NIX): بدین منظور ضمن هماهنگی با ستاد مرکزی دستگاه، یکی از اولویت های زیر برای اتصال می‌تواند انتخاب شود:
• اولویت اول: اتصال از بستر شبکه نورنتا
• اولویت دوم: اتصال از بستر شبکه MPLS-VPN

همانطور که در متن اشاره شده است GSB بستر نرم‌افزاری تبادل اطلاعات بین خدمت دهندگان و خدمت گیرندگان است که به منظور انجام استعلام‌های بین دستگاه‌های اجرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته مورد اهمیت در خصوص گذرگاه خدمات دولت GSB این است که شبکه اختصاصی متقاضی نیز در هیچ نقطه‌ای به طور مستقیم یا غیرمستقیم به شبکه‌های نا امن از جمله اینترنت نباید متصل باشد. بنابراین برای ارائه خدمات دستگاه‌های اجرایی به کسب و کارها و عموم مردم گذرگاه عمومی خدمات دولت (PGSB) به وجود آمده و در حال فعالیت است . در PGSB نکته حائز اهمیت در خصوص این گذرگاه این است که به سامانه های درخواست دهنده بر بستر اینترنت سرویس ارائه می دهد.

روش‌های اتصال به PGSB

متقاضی اتصال به گذرگاه PGSB  به یکی از روش‌های زیر به گذرگاه خدمات عمومی دولت متصل می شود:

در صورتی که متقاضی، سرویس‌گیرنده باشد، یکی از روش‌های زیر را می‌تواند انتخاب نماید:

• روش اتصال از طریق VPN
• روش اتصال از طریق اینترنت یا اینترانت
• ​ روش اتصال از طریق MPLS 

در صورتی که سرویس‌دهنده باشد، صرفاً روش اتصال از طریق MPLS قابل انتخاب است.

در اقدامی دیگر سازمان فناوری اطلاعات ایران در نظر داشته با استفاده از امکانات خود و ظرفیت‌های کشور، بخشی از زیرساخت‌های لازم برای بهبود فضای کسب‌وکار و بهبود کیفیت خدمات دولت الکترونیکی را از طریق ارائه بخشی از رابط‌های برنامه‌نویسی (API) خدمات و استعلامات مرکز ملی تبادل اطلاعات (NIX) طی یک پروژه 7 ساله، فراهم نماید.

این پروژه در قالب BOT و طرح PPP طی هفت سال از طریق مزایده عمومی به شرکت سامانه‌های یکپارچه تعاملات الکترونیکی دانا (سیتاد) که یکی از شرکت‌های هلدینگ خدمات انفورماتیک راهبر است، واگذار شده است. در طی این هفت سال کلیه چرخه حیات پروژه شامل تأمین و تجهیز زیرساخت، طراحی و پیاده‌سازی پلتفرم، بازاریابی، فروش و پشتیبانی توسط سیتاد، اپراتور گذرگاه خدمات دولت انجام خواهد شد و بعد از ۷ سال کلیه زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری به سازمان فناوری اطلاعات منتقل می‌گردد.

مرکز ملی تبادل اطلاعات بر اساس ضوابط فنی اجرایی توسعه دولت الکترونیکی (مصوبه شورای عالی (اجرایی) فناوری اطلاعات به شماره ۱۴۵/۲۰۰ مورخ /۱۱/ ۰۶ ۱۳۹۳ (و بند «ث» ماده ۶۷ قانون برنامه ششم توسعه کشور ایجاد گردیده است. پایگاه‌های اطلاعات پایه مستقیماً به این مرکز متصل بوده و در اجرای آیین‌نامه اجرایی احصاء کلیه استعلامات و ایجاد نظام استانداردسازی و تبادل اطلاعات بین دستگاهی مصوب جلسه شماره ۵۴ مورخ /۲۴/ ۰۹ ۹۷ شورای عالی فضای مجازی، مرکز ملی تبادل اطلاعات وظیفه تبادل الکترونیکی اطلاعات بین دستگاه‌های اجرایی را بر عهده دارد و کلیه استعلام‌ها و تبادلات الکترونیکی صرفاً باید از طریق این مرکز انجام گیرد. تبادل اطلاعات خارج از مرکز ملی تبادل اطلاعات به موجب قانون برنامه ششم و مصوبات شورای عالی فضای مجازی ممنوع است.

این برنامه 7 ساله نه تنها به کمک امکانات فراهم‌شده، کسب‌وکارها و کيفيت خدمات دولت الکترونيکي رشد چشم‌گيري خواهد داشت، بلکه براي دولت نيز درآمدزايي خواهد شد. در این طرح، کسب‌وکارها و دستگاه‌ها مي‌توانند از طريق رابط‌هاي برنامه‌نویسی (API) به بخشي از خدمات و استعلامات مرکز ملي تبادل اطلاعات (NIX) دسترسي پيدا کنند و به کمک آن مي‌توانند عملياتي همچون احراز هويت، کنترل صحت اطلاعات، کنترل صحت مدارک، دريافت اطلاعات از بانک‌هاي اطلاعاتي پايه ضروري را به انجام رسانند و به ازاي انجام هر تراکنش سهمي در درآمد دولت از ارائه خدمت دريافت نمايند.

در تاریخ سه‌شنبه مورخ 8 شهریور 1401 در مراسم رونمایی از پروژه‌های سازمان فناوری اطلاعات ایران با حضور وزیر محترم ارتباطات و فناوری اطلاعات و ریاست محترم سازمان فناوری اطلاعات در هفته دولت، پروانه اپراتور گذرگاه خدمات دولت به شرکت سیتاد اعطا گردید و سیتاد در نقش اپراتور گذرگاه خدمات دولت الکترونیک نسبت به ارائه خدمات مورد نیاز سازمان های دولتی و کسب و کارهای خصوصی فعالیت خود را آغاز نموده است.